Sytuacja prawna mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce

Polska współcześnie jest państwem jednolitym pod względem etnicznym. Mniejszości narodowe i etniczne w tym kraju to zaledwie 1,3% obywateli polskich. Dawniej państwo to można było uważać za wielonarodowe, jednak wydarzenia związane m. in. z II wojną światową, pozbawiły je przedstawicieli wielu narodowości.

Aby dobrze opisać sytuację mniejszości narodowych i etnicznych we współczesnej Polsce, należy najpierw zdefiniować te pojęcia. Musimy ustalić, jaką grupę uważa się za mniejszość narodową, a jaką za mniejszość etniczną. Otóż, według prawa Rzeczypospolitej Polskiej, mniejszość narodowa jest to grupa obywateli polskich, która spełnia określone warunki: jest mniej liczebna od pozostałej ludności RP; w istotny sposób odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą i tradycją; dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie; jej przodkowie zamieszkiwali terytorium RP od co najmniej 100 lat; oraz utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. W Polsce wyróżnia się 9 takich mniejszości: niemiecka, białoruska, ukraińska, litewska, słowacka, czeska, rosyjska, ormiańska i żydowska. Z kolei mniejszość etniczna także jest grupą obywateli polskich, która musi spełnić określone warunki. Są one takie same, jak te, o których mówi się w przypadku mniejszości narodowej, z wyjątkiem ostatniego. Otóż mniejszość etniczna nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, gdyż takie państwo nie istnieje. Dlatego też za mniejszości etniczne uważa się mniejszość: romską, łemkowską, tatarską i karaimską. Ważną informacją jest to, iż tylko w Polsce występuje podział na mniejszości narodowe i etniczne, w innych krajach on nie funkcjonuje. Kwalifikuje się tam wszystkie jako mniejszości narodowe.

Prawa mniejszości narodowych i etnicznych są regulowane przez szereg aktów prawnych, zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Te ostatnie są dziełem organizacji międzynarodowych. Polska, ratyfikując te akty prawne, jest zmuszona do ich przestrzegania. Możemy wśród nich wyróżnić te najważniejsze. Pierwszy to „Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności” („Europejska Konwencja Praw Człowieka”), uchwalona przez Radę Europy 4 listopada 1950r., a ratyfikowana przez Polskę w 1993r. Konwencja ta gwarantuje korzystanie z praw i wolności człowieka wymienionych w niej, bez dyskryminacji z powodu płci, rasy, koloru skóry, języka, religii, przekonań politycznych, pochodzenia narodowego lub społecznego oraz przynależności do mniejszości narodowych. Następny dokument to „Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych”, opracowany przez ONZ 16 grudnia 1966r., a ratyfikowany przez Polskę w 1973r. Zakazuje on dyskryminacji m. in. z powodu pochodzenia rasowego; zabrania się w państwach, w których istnieją opisywane przeze mnie mniejszości, pozbawiania osób do nich przynależnych, prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania religii oraz posługiwania się własnym językiem. Ostatni z międzynarodowych dokumentów to „Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych”, opracowana przez Radę Europy w 1995r., a ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską w 2000 r. Gwarantuje ona osobom należącym do mniejszości równość prawa, zachowanie tożsamości narodowej, prawo do zakładania instytucji, stowarzyszeń o charakterze narodowym, warunki do rozwoju kultury itd.

Wewnętrzne prawo, obowiązujące w naszym kraju, również obejmuje mniejszości narodowe i etniczne. Zapewnia im ochronę i stwarza warunki do swobodnego życia. Prawa te gwarantuje już ustawa zasadnicza. W artykule 35. jest mowa o wolności, zachowaniu języka, tradycji i kultury przez mniejszości narodowe i etniczne. Znajduje się tam również zapis o możliwości tworzenia przez nie własnych instytucji. Najdokładniej określone prawa tychże grup społecznych można znaleźć w Ustawie z 2005r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Nakreśla ona możliwości tych grup oraz obowiązki, które organy władzy mają za zadanie wypełniać. W dokumencie ujęta zostaje przede wszystkim możliwość swobodnej decyzji, czy dana jednostka uważa się za przynależną do danej mniejszości, czy też nie. Wybór ten nie wywiera wpływu na sposób traktowania jej przez państwo czy społeczeństwo. Ustawa także wprowadza po raz kolejny zakaz dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości. Zabrania też stosowania środków, które miałyby na celu asymilację tychże osób, wbrew ich woli. Władza zobowiązana jest do stania na straży równości między mniejszością a większością. Ważną kwestią pozostaje także język. Otóż osoby przynależne do mniejszości narodowych bądź etnicznych mają prawo do posługiwania się własnym językiem, zarówno w życiu prywatnym, jak i publicznym. Dodatkowo dopuszcza się używanie języka mniejszości w gminach jako języka pomocniczego, pod warunkiem, że co najmniej 20% mieszkańców tejże gminy stanowi tę mniejszość narodową lub etniczną, której język ma być używany. Obowiązuje to wszystkie organy gminy oraz sąd I instancji. Co więcej, przy zachowaniu tej zasady, nazwa gminy również może być dwujęzyczna. Organy władzy publicznej są także zobligowane do podejmowania odpowiednich środków w celu wspierania działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości, a także integracji obywatelskiej. Przykładem takich działań może być dofinansowanie instytucji kulturalnych i wszelkich innych przejawów działalności społeczno – kulturowej mniejszości (wydawanie książek w ich języku, ochrona miejsc związanych z ich kulturą, propagowanie wiedzy o mniejszościach itd.). W prawie polskim znajdziemy również zapisy o możliwości pobierania lekcji w języku mniejszości w publicznych placówkach oświatowych oraz zdawania egzaminu maturalnego z tego języka lub w tym języku. Ważne zapisy dotyczące praw politycznych mniejszości możemy znaleźć również w Ustawie z 2001r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Mianowicie komitet wyborczy mniejszości jest zwolniony z konieczności przekroczenia progu wyborczego. Aktualnie mniejszość niemiecka (największa pod względem liczebności mniejszość w Polsce) ma swojego przedstawiciela w Sejmie.

Przynależni do mniejszości narodowych i etnicznych na co dzień żyją otaczani przez ludzi o polskiej narodowości. Naturalnym więc zjawiskiem będą różnego rodzaju interakcje zachodzące między większością, a mniejszościami. Jednym z podstawowych procesów zachodzących w takim społeczeństwie jest asymilacja. To proces określający całokształt zmian społecznych i psychicznych, jakim ulegają jednostki, odłączając się od swojej grupy i przystosowując się do życia w innej grupie o odmiennej kulturze. Zjawisko to staje się coraz bardziej powszechne. Przedstawiciele mniejszości żyją razem z ludźmi o polskiej narodowości. W wyniku tego następuje mieszanie i przenikanie się kultur. Ludzie funkcjonują, opierając się na zwyczajach polskich, łącząc je z tradycjami mniejszości do której należą. Najlepiej zaobserwować to można wśród dzieci. W publicznych szkołach zacierają się duże różnice kulturowe, gdyż najmłodsi po prostu nie zwracają w większości na nie uwagi. Wielu przedstawicieli mniejszości odchodzi powoli także od swojej kultury, ma mniejsze poczucie tożsamości narodowej, rozmywa się ona. Nie czują się już aż tak mocno związani ze swoją mniejszością, chociaż cały czas uważają się za jej członków. Niewątpliwie wpływa na to wiele czynników, m. in. proces globalizacji. W dobie środków masowego przekazu, działalności mediów takich jak telewizja czy internet, różnice kulturowe mają tendencje do zacierania się. Wszyscy pobieramy nowe wzorce, stykamy się z nową kulturą, najczęściej masową i to właśnie ona wkracza w wiele sfer naszego życia. Zarówno Polacy, jak i Litwini czy Niemcy są coraz mniej zdeterminowani w całkowitym kultywowaniu swoich tradycji. Pewne obrzędy pozostają, niektóre ulegają zapomnieniu. Duży odsetek deklarujących się jako przedstawiciele mniejszości narodowych czy etnicznych, nie potrafi już jednoznacznie wybrać swojej narodowości. Czują się tak samo związani z kulturą i tradycją polską, jak i rodzimą, np. ukraińską czy rosyjską. Te zjawiska jednak nie zachodzą tak samo na terenie całej Polski. Są regiony, w których procent przynależnych do mniejszości jest tak duży, że nie ma możliwości odchodzenia od swoich tradycji na rzecz tradycji polskich. W takich rejonach na przód będzie wysuwała się kultura mniejszości, a Polska zejdzie na drugi plan. Tak na przykład dzieje się w gminie Puńsk, w której dominują miejscowości z litewską większością. Mniejszości narodowe i etniczne z definicji jednak dążą do zachowania własnej kultury, języka i tradycji. Dlatego też organizuje się wiele przedsięwzięć, mających na celu ich kultywowanie. Dobrym przykładem może być Festiwal Kultury Ukraińskiej „Podlaska Jesień”, czy Festiwal Piosenki i Kultury Romów, a także Międzynarodowe Biennale Kultury Łemkowskiej w Krynicy Są to działania, które podkreślają odmienność kulturową, ale także służą integracji z Polakami, gdyż cały czas jest to udział w życiu kulturalnym RP.

Należy pamiętać, iż narodowość jest subiektywnym, duchowym odczuciem każdej osoby. Nie da się jej w żaden sposób narzucić, czy zmusić do jej przyjęcia, bądź odrzucenia. Wiele osób nie potrafi jej określić. Determinuje ją wiele czynników, np. rodzinne, czy historyczne. Dlatego tak ważna jest swoboda istnienia mniejszości narodowych i etnicznych, a także możliwość zachowania ich odrębności. Rzeczpospolita gwarantuje prawnie wiele wolności tym grupom społecznym i stara się stworzyć im jak najlepsze warunki do rozwoju. Chronione są one także przez akty międzynarodowe. Jeszcze raz przypomnę, że w naszym kraju przynależność do mniejszości narodowych, jak i etnicznych deklaruje około 1, 3% obywateli polskich. Na pierwszy rzut oka wydaje się to bardzo mała grupa społeczna, jednak każdy jej przedstawiciel ma prawo do wyrażania siebie poprzez kultywowanie własnych tradycji, religii czy języka. W końcu poczucie przynależności do danego narodu jest bardzo ważne w życiu człowieka.